تاریخ به روز رسانی مطلب: 2 مهر 1404
در بسیاری از محیط‌های صنعتی، تجاری و حتی مسکونی، نشت گازهای خطرناک می‌تواند در عرض چند دقیقه فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر رقم بزند. گازهایی مانند متان (CH₄)، پروپان (LPG)، مونوکسید کربن (CO) یا هیدروژن سولفید (H₂S) اغلب بی‌بو، بی‌رنگ و به‌شدت سمی یا قابل انفجار هستند.
شناسایی این گازها با حواس انسانی ممکن نیست و به همین دلیل، استفاده از دتکتور گازی (Gas Detector) به‌عنوان بخشی از سیستم اعلام حریق یا ایمنی محیط، به یک ضرورت تبدیل شده است.
دتکتورهای گازی با تشخیص سریع و دقیق نشت گاز، می‌توانند از بروز انفجار، مسمومیت یا آتش‌سوزی جلوگیری کرده و جان انسان‌ها و سرمایه‌های مالی را حفظ کنند. این تجهیزات بسته به نوع گاز، محیط نصب و کاربرد، در مدل‌های متنوعی طراحی می‌شوند و نقش مهمی در ایمن‌سازی فضاهای حساس مانند آشپزخانه‌های صنعتی، پارکینگ‌ها، نیروگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و پالایشگاه‌ها ایفا می‌کنند.
در این مقاله قصد داریم به صورت جامع و کاربردی، با انواع دتکتور گازی، نحوه عملکرد، محل‌های نصب، تفاوت‌ها و نکات مهم در خرید و نگهداری آن آشنا شویم. اگر به‌دنبال افزایش ایمنی در محیط کار یا زندگی خود هستید، این راهنما می‌تواند نقطه شروعی مطمئن برای تصمیم‌گیری آگاهانه باشد.
دتکتور گاز دستگاهی حیاتی برای شناسایی و اعلام خطر نشت گازهای خطرناک در محیط است. این دستگاه با استفاده از سنسورهای پیشرفته، غلظت گازهای قابل اشتعال، سمی یا بی‌اثر را در هوا تشخیص می‌دهد و در صورت عبور از حد مجاز، با ارسال سیگنال به کنترل پنل اعلام حریق، آژیر و فلاشرها را فعال می‌کند. به این ترتیب، دتکتور گاز به‌طور فوری ساکنان یا اپراتورها را از خطر مطلع می‌سازد و ایمنی محیط را تضمین می‌کند.
دتکتور گاز یکی از مهم‌ترین ابزارهای سیستم اعلام حریق است، زیرا بسیاری از حوادث قبل از آتش‌سوزی واقعی، با نشت گاز آغاز می‌شوند. این دستگاه‌ها با شناسایی سریع گازهای خطرناک، فرصت کافی برای پیشگیری از حادثه را فراهم می‌کنند.
دتکتورهای گاز با توجه به نوع سنسور و محل استفاده، در مدل‌های خانگی، صنعتی، تجاری و زیرساخت‌های حیاتی طراحی می‌شوند تا ایمنی محیط را به‌طور مؤثر تضمین کنند.
عملکرد دتکتور گازی بر پایه شناسایی تغییرات شیمیایی یا فیزیکی ناشی از حضور گاز در محیط است. در این دستگاه‌ها، سنسور داخلی به محض تشخیص وجود گاز در هوا، سیگنالی را تولید کرده و آن را به یک مدار کنترل منتقل می‌کند. این مدار پس از تحلیل داده‌ها، در صورت عبور از حد مجاز تعیین‌شده، دستور فعال‌سازی آژیر، فلاشر یا قطع سیستم‌های مرتبط (مانند شیر گاز یا تهویه) را صادر می‌کند.
دتکتور گاز خانگی برای محافظت از ساکنین ساختمان‌های مسکونی در برابر نشت گازهای قابل اشتعال طراحی شده است. رایج‌ترین کاربرد آن تشخیص گاز شهری (متان) یا گاز مایع (LPG) در فضاهایی است که احتمال نشت گاز وجود دارد.
این نوع دتکتور ها اغلب به سیستم برق شهری متصل می‌شوند و در صورت شناسایی گاز، با آژیر هشدار، فعال‌سازی فلاشر یا حتی قطع شیر برقی گاز، از بروز حادثه جلوگیری می‌کنند.
دتکتورهای گاز خانگی معمولاً نصب آسان روی دیوار یا سقف دارند، مصرف برق پایینی دارند و قیمت اقتصادی آن‌ها باعث شده تا استفاده از آن‌ها رایج شود.
محل‌های نصب رایج این دتکتورها شامل آشپزخانه، موتورخانه، پارکینگ و کنار بخاری یا آبگرمکن گازی می‌باشد.
دتکتور گاز صنعتی به‌طور ویژه برای محیط‌های صنعتی و پرخطر طراحی شده است. این نوع دتکتور توانایی پایش مداوم بخارات و گازهای خطرناک را دارد و در صورت بروز نشت، با فعال‌سازی آژیرها و سیگنال‌های بصری به کارکنان هشدار می‌دهد. چنین تجهیزاتی معمولاً در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، معادن و کارخانجات به کار گرفته می‌شوند.
دتکتورهای گازی با توجه به نوع گازی که تشخیص می‌دهند، دسته‌بندی‌های مختلفی دارند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
این دسته برای شناسایی گازهای قابل‌اشتعال مانند گاز مایع (LPG) و گاز طبیعی فشرده (CNG) طراحی شده‌اند. وجود چنین دتکتورهایی در محیط‌هایی که احتمال نشت گاز و خطر انفجار وجود دارد، حیاتی است.
این نوع دتکتورها وظیفه دارند گازهای سمی و کشنده‌ای مانند مونوکسید کربن (CO)، سولفید هیدروژن (H₂S)، آمونیاک (NH₃) و کلر (Cl₂) را تشخیص دهند. این گازها حتی در مقادیر اندک می‌توانند برای سلامتی انسان بسیار خطرناک باشند.
این دتکتورها برای پایش مداوم سطح اکسیژن در محیط به کار می‌روند. کاهش اکسیژن (کمتر از ۱۹.۵٪) یا افزایش بیش از حد آن می‌تواند برای افراد حاضر در محیط خطرناک باشد.
به طور کلی، دتکتورهای گاز شامل انواعی مانند دتکتور مونوکسید کربن، دتکتور گاز شهری (طبیعی)، دتکتور گاز متان، دتکتور گاز فریون، دتکتور گاز رادون و دتکتور سولفید هیدروژن می‌شوند.
فناوری به‌کاررفته در سنسور دتکتور گاز، تعیین‌کننده دقت، سرعت واکنش، نوع گاز قابل شناسایی و قیمت دستگاه است. انتخاب فناوری مناسب به نوع گاز، شرایط محیطی و حساسیت مورد نیاز بستگی دارد.
این نوع سنسور با استفاده از فناوری مادون قرمز عمل می‌کند. مولکول‌های گازهای خاص مانند متان، پروپان یا سایر هیدروکربن‌ها توانایی جذب پرتو مادون قرمز را دارند. وقتی پرتوی IR از میان محیط عبور می‌کند، در صورت وجود گاز، بخشی از آن جذب می‌شود و سنسور این تغییر را اندازه‌گیری کرده و به سیگنال قابل خواندن تبدیل می‌کند. سنسورهای مادون قرمز طول عمر بسیار بالایی دارند، نیاز به کالیبراسیون مکرر ندارند و در برابر مسمومیت کاتالیستی مقاوم هستند. به همین دلیل در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی بسیار پرکاربردند.
این سنسور بر پایه واکنش شیمیایی بین گاز و الکترولیت ساخته شده است. وقتی گاز وارد سنسور می‌شود، در سطح الکترودها واکنش الکتروشیمیایی رخ می‌دهد و جریان الکتریکی متناسب با غلظت گاز تولید می‌شود. دقت و حساسیت بالای این سنسور باعث می‌شود برای شناسایی گازهای سمی مانند منواکسیدکربن (CO)، سولفید هیدروژن (H₂S)، آمونیاک (NH₃) و کلر (Cl₂) انتخاب ایده‌آلی باشد. این فناوری معمولاً در محیط‌های بسته، صنایع شیمیایی، و سیستم‌های ایمنی فردی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سنسور نیمه‌هادی با استفاده از تغییر مقاومت یک ماده نیمه‌هادی (معمولاً دی‌اکسید قلع یا SnO₂) در حضور گاز عمل می‌کند. وقتی گاز با سطح نیمه‌هادی تماس پیدا می‌کند، واکنش شیمیایی باعث تغییر در هدایت الکتریکی می‌شود و این تغییر به‌عنوان سیگنال خروجی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نوع سنسور به دلیل قیمت پایین و طراحی ساده در تجهیزات قابل‌حمل و کاربردهای خانگی، مانند هشداردهنده‌های گاز شهری، بسیار رایج است. هرچند دقت آن نسبت به سایر فناوری‌ها پایین‌تر است و ممکن است تحت تأثیر شرایط محیطی مانند رطوبت قرار گیرد.
سنسور کاتالیستی یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین فناوری‌های تشخیص گازهای قابل اشتعال است. در این سنسور، ذرات گاز روی سطح کاتالیست (مانند پلاتین) اکسید می‌شوند و واکنش شیمیایی گرما تولید می‌کند. این افزایش دما باعث تغییر مقاومت در المنت سنسور شده و غلظت گاز را مشخص می‌کند. اگرچه این نوع سنسور ارزان و سریع است، اما برای عملکرد به اکسیژن نیاز دارد و ممکن است در برابر برخی مواد شیمیایی مانند ترکیبات سیلیکونی یا سربی دچار مسمومیت شود. به همین دلیل باید در محیط‌های صنعتی با نگهداری و کالیبراسیون منظم مورد استفاده قرار گیرد.
پیشنهاد مطالعه: مقایسه دتکتور دود و دتکتور مونوکسید کربن
نصب سیستم اعلام حریق نصب صحیح دتکتور گازی نقش مهمی در عملکرد ایمن آن دارد. عواملی مانند نوع گاز و وزن آن نسبت به هوا، شرایط جریان هوا در محیط، فاصله از وسایل گازسوز و حتی محل قرارگیری افراد در هنگام خواب بر انتخاب محل نصب تأثیرگذار هستند. اگر می‌خواهید با جزئیات کامل اصول نصب دتکتور گازی، نکات ایمنی و استانداردهای مربوط به آن آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله کامل نکات نصب دتکتور گازی را مطالعه کنید.
قیمت دتکتور گازی به عوامل مختلفی بستگی دارد؛ از جمله نوع دستگاه که می‌تواند پرتابل (قابل حمل) یا ثابت باشد، مدل خروجی و تعداد سنسورها، نوع سنسور و گازی که تشخیص می‌دهد. علاوه بر این، برند سازنده نقش مهمی در تعیین قیمت دارد، زیرا برندهای معتبر معمولاً قیمت بالاتری دارند اما از نظر کیفیت و طول عمر نیز قابل اعتمادتر هستند.همچنین باید توجه داشت که دتکتورهای ضد انفجار (EX) که برای محیط‌های صنعتی پرخطر طراحی شده‌اند، قیمتی بیشتر از دتکتورهای معمولی دارند. برای مشاهده لیست کامل محصولات و مقایسه قیمت‌ها می‌توانید به صفحه دسته‌بندی دتکتور گازی مراجعه کنید.
